Transformatie

In de afgelopen ruime eeuw is het terrein aan de van Oldenbarneveldtstraat, waar nu zo’n honderd creatieve ondernemers, architecten en kunstenaars werken in het voormalige bedieningsgebouw en magazijn, flink veranderd.

In het begin van de vorige eeuw was er op “onze locatie” nog niet veel bedrijvigheid. Op de plattegrond van 1918 zien we een fikse gasfabriek, de gemeentereiniging en een boerderij.

Onderstation PGEM

Het voormalige P.G.E.M. complex (Provinciale Geldersche Electriciteits-Maatschappij) aan de Van Oldenbarneveldstraat en Broekstraat bestond uit een bedieningsgebouw (1927), een heftoren, fabriekswoningen met een toegangspoort, een magazijngebouw (1939) en een garage. De gebouwen zijn ontworpen door de huisarchitect van de P.G.E.M. was Hendrik Fels (1882-1963), die in die tijd meer schakelstations en dienstwoningen in de provincie Gelderland ontwierp.

Het terrein zoals het er begin 1930 uitzag. Het magazijn was nog niet gebouwd en ook de garages op de voorgrond waren er nog niet. Vanuit de gasfabriek wordt ook duidelijk dat het PEJA terrein aan de overkant van de Van Oldenbarneveldtstraat nog helemaal leeg was.

Architect Hendrik Fels (1882-1963)

Het oeuvre van de architect van “de Transformatie”, Hendrik Fels,  bestaat naast landhuizen voor een groot deel uit werken voor elektriciteitsbedrijven. Verder ontwierp hij onder meer scholen, garages en andere bedrijfsgebouwen, vooral in Den Haag en omgeving.

Fels werd in 1882 in Rotterdam geboren. Na de HBS studeerde hij in Delft aan de Technische Hogeschool.

Fels brak zijn studie af en vestigde zich in Den Haag. Op 3 september 1918 trouwde Fels met Caroline Fernande Emilie Dommers.

Hij was betrokken bij verschillende kunstenaars- en architectenorganisaties. Zo was hij van 1910 tot 1914 bestuurslid van de Bond van Nederlandse Architecten en werkte in de periode 1916-1935 voor de meubelfabriek LOV. Verder was Fels lid van Architectura et Amicitia en de Haagsche Kunstkring.

Zijn broer Jan Jacob Fels hielp Hendrik Fels omstreeks 1918 aan de eerste opdracht bij een elektriciteitsbedrijf. Het ging hierbij om een kleine verbouwing aan het hoofdkantoor van de Provinciale Geldersche Electriciteits-Maatschappij (PGEM), de villa Kraton aan de Utrechtseweg in
Arnhem. J.J. Fels was vanaf 1908 elektrotechnisch ingenieur bij de Gemeente Electriciteitswerken van Nijmegen. In 1915 volgde hij de directeur van dat bedrijf op en 1922 werd hij hoofdingenieur bij de PGEM. Vanaf 1940 was J.J. Fels directielid van de PGEM.

Mede dankzij zijn broer kreeg Fels de ene grote opdracht na de andere. Voor de PGEM ontwierp hij in de jaren twintig uitbreidingen aan de centrale in Nijmegen, die uiteindelijk een geheel nieuw aanzien kreeg in de stijl van de Haagse School. In dezelfde trant ontwierp hij een reeks elektrische onderstations (schakel- en transformatorstations) in Gelderland. Begin jaren dertig werkte Fels aan twee grote opdrachten: de nieuwe Centrale Gelderland in Nijmegen en een complex met kantoren en laboratoria voor de N.V. Keuringsinstituut voor Electrotechnische Materialen te Arnhem.

Hendrik Fels speelde een toonaangevende rol in de industriearchitectuur van de jaren twintig en dertig. Hij bracht de moderne architectuur van de Haagse School met haar geometrische vormentaal voor het eerst op grote schaal in praktijk bij bedrijfsgebouwen. Fels richtte zich sterk naar de voorbeelden van prominente collega's zoals J. Wils en W.M. Dudok.

Behalve in architectonisch opzicht, waren de gebouwen van Fels ook in bedrijfstechnisch opzicht zeer modern. Dit laatste was niet zozeer de verdienste van hemzelf, als wel van zijn broer, die elektrotechnisch ingenieur was. J.J. Fels introduceerde bij de PGEM nieuwe typen onderstations naar Amerikaans voorbeeld en een nieuwe opzet voor centrales naar voorbeeld van Großkraftwerk Klingenberg in Berlijn.

Na de Tweede Wereldoorlog ontwikkelde de stijl van Fels zich in een zakelijk-traditionalistische richting. Deze ontwikkeling was tegengesteld aan de algemene tendens in de industriearchitectuur, die steeds meer werd gedomineerd door prefabricage en de toepassing van beton, staal en glas. Zijn laatste grote werk was de Centrale Merwedehaven in Dordrecht.

Onderstation Het Broek

Onderstation Het Broek in Arnhem was het grootste schakel- en transformatorstation in Gelderland. Het complex was uit technisch oogpunt vernieuwend, omdat naar Amerikaans voorbeeld een groot deel van de installaties in de openlucht was opgesteld.

Een beeld uit 1927 bij de start van de bouw van het onderstation. De technische opzet van het onderstation is ontworpen door J.J. Fels. Verder waren er een bedieningsgebouw, een werkplaats, een kabelmagazijn, een hijstoren voor transformatoren en een aantal dienstwoningen. Midden in het blok dienstwoningen is een poort naar het bedrijfsterrein opgenomen. Eind jaren dertig werden langs de Van Oldenbarneveldstraat een magazijn en garage toegevoegd.

Fels ontwierp een complex van rechthoekige baksteenvolumes. Boven de ingang van het bedieningsgebouw bevindt zich een sluitsteen, waarop een man met een 'bliksempruik' is afgebeeld. Deze steen is ontworpen door de Arnhemse beeldhouwer Gijs Jacobs van den Hof.

Voor de verbinding van het complex met de hoogspanningslijnen werd een monumentale oplossing gekozen. De ingang werd geflankeerd door twee masten en er stonden masten op de hoeken van het bedieningsgebouw, dat tevens hoofdgebouw was.

Een maquette van het Magazijngebouw, zoals dat in 1939 werd toegevoegd.

Opening Onderstation eind ’20er jaren

Bij de opening van het complex (huidige parkeerplein voor het bedieningsgebouw) zijn de oorspronkelijke masten in beeld. De garage is nog niet gebouwd en tussen de masten zijn de woningen aan de Van Oldenbarneveldtstraat net zichtbaar.

Overgang PGEM naar Gemeente en Volkshuisvesting

Begin jaren negentig heeft de Gemeente Arnhem dit complex omgebouwd en uitgebreid tot kantoren en werkplaatsen voor de gemeentelijke dienst Milieu en Openbare Werken. Het complex staat daardoor beter bekent als het MOW-complex. Sinds enkele jaren is het complex in bezit van Volkshuisvesting Arnhem en is het Magazijngebouw gerestaureerd naar ontwerp van K3 architectuur. Het centrale trappenhuis en de gevels zijn gerestaureerd en de kozijnen zijn geschilderd. Het gebouw heeft weer de uitstraling van 1929.

Het voormalige bedieningsgebouw van de P.G.E.M. is gerestaureerd door TAK architecten die er zelf sinds 2009 in is gevestigd. Rond de bestaande gebouwen zijn de oude werkplaatsen van de gemeente gesloopt en worden vanaf 2013 woningen en appartementen gebouwd.

Transformatie naar “Nieuw Kade Kwartier”